Transport jest ważnym sektorem gospodarki Unii Europejskiej (UE) i odgrywa kluczową rolę we współczesnym, mobilnym społeczeństwie. Transport i mobilność są również centralnym elementem zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony transport może wspierać wzrost gospodarczy i poprawiać dostępność, jednocześnie respektując środowisko naturalne, wzmacniając odporność miast, powiązania między obszarami miejskimi i wiejskimi oraz produktywność obszarów wiejskich. Polityka transportowa UE ma na celu wspieranie czystego, bezpiecznego i efektywnego transportu, stanowiącego podstawę jednolitego rynku towarów oraz prawa obywateli do swobodnego podróżowania po całej UE.
Główne założenia polityki transportowej UE zostały przedstawione w Białej Księdze „Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu – dążenie do konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportowego”. Jej celem jest stworzenie zrównoważonego sektora transportu, który nadal będzie odpowiadał na potrzeby gospodarki i obywateli, a zarazem sprosta przyszłym wyzwaniom: ograniczonej dostępności ropy naftowej, rosnącemu zatłoczeniu oraz konieczności redukcji emisji CO₂ i innych zanieczyszczeń w celu poprawy jakości powietrza, szczególnie w miastach.
Ponadto Komisja przyjęła Europejski Zielony Ład, który wyznacza strategiczne ramy dla osiągnięcia neutralności klimatycznej gospodarki UE do 2050 roku. Priorytetowe działania Zielonego Ładu na rzecz przejścia w kierunku zrównoważonej i inteligentnej mobilności obejmują m.in.: rozwój transportu multimodalnego, wspieranie wdrażania zautomatyzowanych i połączonych rozwiązań mobilności w różnych gałęziach transportu, lepsze uwzględnianie kosztów zewnętrznych działalności transportowej poprzez politykę cenową, zwiększenie produkcji i wykorzystania zrównoważonych alternatywnych paliw transportowych oraz ograniczanie zanieczyszczeń generowanych przez transport, zwłaszcza w miastach.
Podział modalny transportu towarowego w UE
Transport morski odpowiadał w ostatniej dekadzie za największy udział w przewozach towarowych w UE (mierzonych w tonokilometrach) spośród pięciu gałęzi transportu: morskiego, drogowego, kolejowego, żeglugi śródlądowej i lotniczego. Jak pokazuje Rysunek 1, w 2023 roku udział transportu morskiego osiągnął najniższy poziom w ciągu dekady – 67,4% (4 823 mld tkm) – po czterech kolejnych latach spadków. Największe obniżki zanotowano między 2020 a 2021 rokiem (-0,7 pkt proc.) oraz między 2019 a 2020 rokiem (-0,6 pkt proc.).
Najwyższy udział w ostatnim dziesięcioleciu transport morski osiągnął w 2015 roku – 69,6%. W porównaniu z rokiem 2013 udział ten w 2023 roku był niższy o 2,0 pkt proc. Warto podkreślić, że na przewozy morskie istotnie wpłynęły ograniczenia w transporcie towarowym związane z agresją Rosji na Ukrainę od 2022 roku.
Udział transportu drogowego w całkowitych przewozach towarowych UE osiągnął szczyt 25,3% (1 807 mld tkm) w 2023 roku, po wzroście o 0,4 punktu procentowego w porównaniu z 2022 rokiem. W okresie 2013–2023 najniższy udział transportu drogowego odnotowano w 2014 roku – 22,4%.
Udział transportu kolejowego w przewozach towarowych pozostawał stosunkowo stabilny w latach 2013–2023. Najwyższy poziom osiągnięto w 2016 roku – 6,0%, a najniższy w 2020 roku – 5,2%. W 2023 roku udział kolei utrzymał się na poziomie z roku 2022 i wyniósł 5,5% (391 mld tkm).
Udział transportu śródlądowego w całkowitych przewozach towarowych również był względnie stabilny w latach 2013–2023. Najwyższy poziom zanotowano w latach 2013–2014 – 2,2%, a najniższy w 2018 roku – 1,7%. W 2019 roku udział nieznacznie wzrósł do 1,8% i utrzymał się na tym poziomie do 2021 roku. W 2022 i 2023 roku odnotowano spadek do 1,6% (116 mld tkm).
Udział transportu lotniczego w przewozach towarowych pozostawał na poziomie 0,2% (14 mld tkm w 2023 roku) przez cały okres 2013–2023.
Należy pamiętać, że udział każdej gałęzi transportu oblicza się, dzieląc liczbę tonokilometrów zrealizowanych w danym rodzaju transportu przez liczbę tonokilometrów wszystkich pięciu gałęzi łącznie. Oznacza to, że wzrost udziału jednej gałęzi może odzwierciedlać spadek udziału innych gałęzi, ale niekoniecznie oznacza spadek rzeczywistej pracy przewozowej (tkm) w tych gałęziach.
Udział poszczególnych gałęzi transportu towarowego według kraju w 2023 roku
Choć udział poszczególnych gałęzi transportu w UE nie zmienia się radykalnie z roku na rok, zmiany te bywają bardziej widoczne na poziomie poszczególnych krajów. Jak pokazano na Rysunku 2, struktura modalna w poszczególnych krajach różni się znacząco. Udział poszczególnych środków transportu zależy od ich dostępności. Czechy, Luksemburg, Węgry, Austria, Słowacja oraz państwo EFTA – Szwajcaria – są krajami śródlądowymi, bez dostępu do morza. Cypr i Malta nie posiadają ani kolei, ani żeglownych dróg śródlądowych. Ponadto transport śródlądowy dotyczy tylko 17 krajów UE oraz Szwajcarii.
W 2023 roku transport morski dominował we wszystkich krajach posiadających porty morskie, z wyjątkiem Belgii, Niemiec, Litwy, Rumunii, Polski i Słowenii. Najwyższy udział transportu morskiego odnotowano w Portugalii – 98,2%, następnie na Cyprze (96,5%), w Grecji (96,4%) i Irlandii (90,8%). Najniższe udziały transportu morskiego wystąpiły w Słowenii (9,8%), Polsce (11,3%), Rumunii (13,5%) i Litwie (17,6%), gdzie transport morski był dopiero trzecią lub czwartą co do wielkości gałęzią transportu. Warto zauważyć, że te udziały odzwierciedlają nie tylko transport morski realizowany w portach, ale również ruch morski przechodzący przez wyłączną strefę ekonomiczną (EEZ) danych krajów. W związku z tym wyniki są zależne od położenia geograficznego oraz wielkości EEZ każdego kraju. Przykładowo, wysoki udział w Portugalii wynika z ruchu morskiego nie tylko w pobliżu wybrzeża kontynentalnego, lecz także wokół wysp Azorów i Madery.
Udział transportu drogowego był najwyższy w Luksemburgu – 84,5% w 2023 roku, następnie w Czechach (77,7%) i na Węgrzech (70,7%). Transport drogowy był pierwszą lub drugą główną gałęzią transportu we wszystkich krajach. W 2023 roku najniższe udziały transportu drogowego odnotowano w Portugalii (1,5%), na Cyprze (3,4%), w Grecji (3,5%) i Irlandii (8,8%), czyli w krajach, w których dominował transport morski.
W 2023 roku transport kolejowy nie był główną gałęzią transportu w żadnym z krajów UE. Wśród krajów posiadających transport morski stosunkowo wysoki udział transportu kolejowego odnotowano w Litwie (31,7%), Słowenii (27,1%), Łotwie (22,8%), Polsce (21,3%) i Rumunii (20,4%). Wśród krajów bez transportu morskiego najwyższy udział transportu kolejowego miała Słowacja – 30,1%, następnie Austria (29,1%), Węgry (24,9%) i Czechy (21,5%).
W 2023 roku najwyższy udział transportu wodnego śródlądowego odnotowano w Rumunii – 18,9%. Wciąż było to znacznie mniej niż 45,6% udział transportu drogowego w tym kraju, ale blisko 20,4% udziału transportu kolejowego i wyżej niż 13,5% udział transportu morskiego. Jedynym innym krajem, w którym udział transportu wodnego śródlądowego przekroczył 10%, były Niderlandy – 11,7%. Stosunkowo wysoki udział transportu śródlądowego w Rumunii wynika częściowo z intensywnego ruchu na Dunaju, a częściowo z tzw. „terytorializacji” transportu drogowego (więcej informacji na temat tej korekty znajduje się w sekcji Źródła danych). Wśród 17 krajów, które raportują transport śródlądowy, najniższe udziały odnotowano w Czechach, Włoszech i Polsce – poniżej 0,1%.
W 2023 roku udział transportu lotniczego w przewozach towarowych był niższy niż 2% we wszystkich krajach. Najwyższe udziały odnotowano w Rumunii i Luksemburgu – odpowiednio 1,6% i 1,5%. Najniższe udziały wystąpiły w Portugalii i Hiszpanii – poniżej 0,1%. Udział transportu lotniczego był wyższy niż udział transportu wodnego śródlądowego w 5 krajach UE (Czechy, Włochy, Litwa, Polska i Szwecja) spośród 17 krajów raportujących transport wodny. Podobnie było w szwajcarskim kraju EFTA.
Ewolucja udziału transportu morskiego
W 2023 roku udział transportu morskiego w całkowitym przewozie towarów w UE (mierzonego w tonokilometrach) spadł o 2,0 pp w porównaniu z 2013 rokiem. Analizując zmiany udziału w całkowitym transporcie towarowym na przestrzeni ostatniej dekady, udziały transportu morskiego pozostały stosunkowo stabilne w większości krajów UE (Rysunek 3). Tylko w 3 krajach odnotowano zmianę o ponad 5 pp (w górę lub w dół) w 2023 roku w porównaniu z 2013 rokiem. Największy wzrost odnotowała Litwa – o 4,6 pp, następnie Polska (+3,5 pp). Natomiast największy spadek miał miejsce w Szwecji – o 13,2 pp, następnie w Finlandii (-11,3 pp) i Rumunii (-9,3 pp).
W porównaniu z 2022 rokiem, udziały transportu morskiego w 2023 roku spadły w 14 z 22 krajów UE posiadających porty morskie oraz w kraju EFTA – Norwegii. Zwykle były to spadki niewielkie. Tylko w 6 krajach UE udział transportu morskiego zmniejszył się o ponad 2 pp, ale nadal mniej niż 6 pp. Największy spadek odnotowano w Finlandii – o 5,3 pp. Natomiast najwyższy wzrost wystąpił w Polsce (+1,5 pp).
Ewolucja udziału transportu drogowego
W 2023 r. udział transportu towarowego drogowego w UE (mierzony w tonokilometrach) wzrósł o 2,8 pkt proc. w porównaniu z 2013 r. Porównując rok 2023 z 2013 r., udział transportu drogowego w całkowitej wydajności przewozowej nieznacznie spadł w 3 krajach UE (Rysunek 4). Największy spadek odnotowano w Polsce (-0,5 pkt proc.), następnie w Portugalii (-0,4 pkt proc.). Z kolei istotne wzrosty zanotowano w Litwie (+20,7 pkt proc.), na Łotwie (+18,9 pkt proc.), w Rumunii (+15,0 pkt proc.), Finlandii (+12,1 pkt proc.), na Słowacji (+10,5 pkt proc.) oraz w Szwecji (+10,2 pkt proc.). W przypadku Szwecji wzrost udziału transportu drogowego jest zbliżony do spadku udziału transportu morskiego w porównaniu 2023 z 2013 r. W pozostałych krajach, z wyjątkiem Rumunii, wzrost ten był zazwyczaj powiązany z mniej lub bardziej równoważnym spadkiem udziału transportu kolejowego.
Analizując dwa ostatnie lata odniesienia, najsilniejszy spadek udziału transportu drogowego odnotowano w Polsce, o -2,1 pkt proc. w okresie 2022–2023. Tylko w 4 innych krajach UE udział transportu drogowego spadł w tym samym okresie (o mniej niż 1 pkt proc.). Natomiast największy wzrost udziału transportu drogowego odnotowano na Litwie (+6,4 pkt proc.), następnie na Łotwie (+6,0 pkt proc.), w Estonii (+4,5 pkt proc.) i Finlandii (+4,3 pkt proc.). Pozostałe kraje odnotowały wzrost poniżej 3,5 pkt proc.
Ewolucja udziału transportu kolejowego
W 2023 r. udział transportu kolejowego w UE (mierzony w tonokilometrach) spadł o 0,2 pp w porównaniu z 2013 r. W porównaniu z 2013 r. udział kolei w całkowitym transporcie towarowym spadł w 15 z 25 państw UE posiadających sieć kolejową oraz w kraju EFTA – Szwajcarii (Rysunek 5). Największe spadki odnotowano na Litwie – z 57,2% w 2013 r. do 31,7% w 2023 r. (-25,5 pp) oraz na Łotwie – z 43,1% w 2013 r. do 22,8% w 2023 r. (-20,3 pp). Znaczne spadki udziału transportu kolejowego miały również miejsce na Słowacji (-8,5 pp), w Czechach (-6,5 pp) i na Węgrzech (-5,4 pp). Natomiast największy wzrost udziału kolei odnotowano w Szwecji (+2,8 pp), a następnie w Bułgarii i Niemczech (po +1,9 pp). Pozostałe kraje zanotowały wzrosty poniżej 1,0 pp lub pozostawały na tym samym poziomie.
W porównaniu z 2022 r. największy spadek w 2023 r. odnotowała Litwa (-5,5 pp), następnie Łotwa (-3,2 pp), Bułgaria (-1,8 pp), Słowenia (-1,7 pp) i Węgry (-1,4 pp); pozostałe kraje, które odnotowały spadek, zanotowały obniżenie udziału transportu kolejowego o mniej niż 1 pp. Natomiast najwyższy wzrost odnotowano w Szwecji (+1,9 pp) i Luksemburgu (+1,1 pp). Pozostałe 7 krajów UE zanotowało wzrosty wynoszące 1 pp lub mniej.
Ewolucja udziału transportu śródlądowego
Porównując rok 2023 z 2013, udział transportu śródlądowego w całkowitym transporcie towarowym spadł w 12 z 16 krajów UE, w których ten tryb transportu jest stosowany (Rysunek 6) i dla których dostępne są dane dla obu lat. Największy spadek odnotowano w Bułgarii, o -3,7 pp, następnie w Luksemburgu (-3,6 pp), Belgii (-3,5 pp), Rumunii (-3,1 pp), na Węgrzech (-2,9 pp), w Niemczech (-2,4 pp), Austrii (-2,2 pp) i na Słowacji (-2,0 pp). W pozostałych krajach, w których również odnotowano spadek, utrata wyniosła mniej niż 2 pp. Udziały w 4 pozostałych krajach, dla których dostępne są dane zarówno z 2013, jak i 2023, pozostały niezmienione.
Porównując rok 2023 z 2022, w krajach UE, w których odnotowano spadek, spadek ten wyniósł mniej niż 1 pp. Natomiast największy wzrost odnotowano w Rumunii, o +1,9 pp, następnie w Bułgarii (+0,6 pp), na Litwie i w Finlandii (po +0,1 pp). Udziały w ośmiu pozostałych krajach pozostały bez zmian.
Ewolucja udziału transportu lotniczego
Udział transportu lotniczego w całkowitym transporcie towarowym pozostawał stosunkowo stabilny we wszystkich krajach w 2023 roku w porównaniu z 2013 rokiem (Rysunek 7). Największe wzrosty odnotowano w Luksemburgu i Łotwie, po 0,6 pp w obu przypadkach. Pozostałe 10 krajów UE z dodatnim trendem odnotowało wzrost poniżej 0,5 pp. Natomiast w 2 krajach UE nastąpił niewielki spadek, w obu przypadkach poniżej 0,1 pp. Udziały w pozostałych krajach pozostały bez zmian. Jednak w całej UE udział transportu lotniczego pozostawał na niskim poziomie.
Między 2022 a 2023 rokiem udziały pozostały niezmienione w 18 krajach UE oraz w krajach EFTA — Norwegii i Szwajcarii. Największy wzrost odnotowała Estonia (+0,3 pp), następnie Bułgaria (+0,2 pp). W pozostałych 6 krajach UE odnotowano niewielki wzrost o 0,1 pp.
